Πανδοχείο

Η κυκλοφορία αυτού του βιβλίου υπήρξε μια απρόσμενη μα τόσο ευπρόσδεκτη έκπληξη. Ένας πολύτιμος τόμος με αντικείμενο ακριβώς ένα μεγάλο κομμάτι της αναγνωστικής μας ζωής και ευρύτερα του λογοτεχνικού μας κόσμου. Μια συλλογή κειμένων του πάντα απολαυστικού στην γραφή Γιάννη Πατίλη, και ιδίως εκείνων που αφορούν το Λογοτεχνικό Περιοδικό, το ίδιο το Πλανόδιον, αλλά την ηλεκτρονική του εκδοχή, το μικρό διήγημα, τις ευρύτερες δημιουργικές του εμπειρίες. Εδώ έχουν θησαυριστεί κείμενα τριανταπέντε περίπου ετών με αντικείμενο το Λογοτεχνικό Περιοδικό τόσο στην θεωρία όσο και στην πράξη· τόσο ως επιμέρους μορφή του Μικρού Τύπου [Small Press], όσο και, ειδικότερα, του προσωπικού του δημιουργήματος. Έτσι η μορφολογική τους πολυείδεια είναι δεδομένη: κείμενα, άρθρα, συνεντεύξεις, ομιλίες, κριτικές, σχόλια, όλα αποσπάσματα μιας οιονεί δημόσιας πνευματικής αυτοβιογραφίας ενός εκδότη, περιοδικάκια, ποιητή, αναγνώστη.

Πώς ταξινομείται αυτή η επιθυμητά χαώδης ύλη; Πρώτα σε δυο μέρη, ως Θεωρία και Ασκήσεις· κατόπιν η Θεωρία σε δυο ειδικότερα τμήματα. Οι Αναφορές στο πεδίο, διαπραγματεύονται ευρύτερα θέματα όπως ο ρόλος του λογοτεχνικού περιοδικού στην λογοτεχνική εξέλιξη αλλά και, σε άλλο κείμενο, στο σχολείο και στην σχολική πράξη, η ιστορική του εξέλιξη, το μέλλον του, ο «Μικρός Τύπος» ως εναλλακτικό μέσο και ως «αθέατος πολιτισμός», η κίνησή του από το τοπικό προς το υπερτοπικό, η μοναξιά του βιβλίου και η συντροφιά του περιοδικού (αμφότερα με ερωτηματικό), η λογοτεχνία σε σχέση με την αγορά, τα περιοδικά λόγου και οι προκλήσεις της Νέας Εποχής κ.ά. Στα Αυτοαναφορικά ταξινομούνται οι δεκάδες συνεντεύξεις, συνομιλίες και εξομολογήσεις του συγγραφέα όπου μοιράζεται την προσωπική του εμπειρία από όλα τα παραπάνω. Και, τέλος, στις Ασκήσεις επιλέγονται κείμενα από επικαιρικά σχόλια και κριτικές του συγγραφέα από τα περιοδικά του ή έντυπα τρίτων. Εδώ ακριβώς εφαρμόζονται στην κριτική πράξη οι θέσεις που εκτίθενται στο τμήμα της Θεωρίας, με έμφαση στην αντιπαράθεση προς τον φενακιστικό «λόγο» των ΜΜΕ και τον εκμαυλισμό που αυτά ασκούν στις συνειδήσεις των δημιουργών.

Η αναζήτηση και εν τέλει η ίδρυση στα όρια του κειμένου μιας άλλης πραγματικότητας, είτε αυτή βρίσκεται μέσα στην ίδια τη γλώσσα και τους λογοτεχνικούς τρόπους (σύμφωνα με μια απόλυτη φορμαλιστικη θέση) είτε εκτός αυτής, παραμένει πάντοτε το ριζικό σκοπούμενο κάθε λογοτεχνίας, «μεγάλης» ή «μικρής», υποστηρίζει ο συγγραφέας, τόσο όσον αφορά τα λογοτεχνικά περιοδικά όσο και την ίδια την συγγραφή. Εδώ ο «Μικρός Τύπος» μοιάζει με εκδήλωση τοπικότητας μέσα σε συνθήκες έντονης πολιτισμικής ομογενοποίησης. Αυτή η κοινωνική τοπικότητα – γεωγραφική, επαγγελματική ή πολιτισμική – φαίνεται «περιθωριακή» στους τρίτους, αλλά για τα εμπλεκόμενα πρόσωπα τοποθετείται στο επίκεντρο της ελεύθερης αυτοσυγκρότησής τους ως προσωπικοτήτων και ο «Μικρός Τύπος» αποτελεί εν τέλει έναν παράδεισο πολιτικής και πολιτισμικής αυτοπραγμάτωσης αλλά και ευρύτερα έναν «αθέατο» πολιτισμό.

Ο Γιάννης Πατίλης ξεκίνησε το Πλανόδιον τον Δεκέμβριο του 1986. Νωρίτερα είχε ιδρύσει μαζί με τον ποιητή και κριτικό Κώστα Σοφιανό, το συνθέτη Χάρη Βρόντο και τον ανεπανάληπτο και πρόωρα χαμένο τουμπίστα Γιάννη Ζουγανέλη την καλλιτεχνική ομάδα Νήσος· μουσική και ποίηση, με καρπό το φερώνυμο περιοδικό – κασέτα [1983 – 1985] και το κριτικό – λογοτεχνικό περιοδικό Κριτική και Κείμενα [1984 – 1985]. Τώρα βλέποντας το εξαιρετικά δύσκολο, σύμφωνα με την προσωπική του εμπειρία, μιας ισότιμης και συνυπεύθυνης συλλογικής έκδοσης προχώρησε μόνος του αλλά με την φιλική συμπαράσταση μιας μικρής ομάδας τακτικών συνεργατών. Όσον αφορά την επιλογή της ύλης το βάρος δόθηκε στο ίδιο το περιεχόμενο των κειμένων παρά στις υπογραφές, ενώ παραμερίστηκε η εύκολη λύση των επικερδών «αφιερωμάτων». Αντί αυτών καθιερώθηκε σε κάθε σχεδόν τεύχος η παρουσίαση μιας ολοκληρωμένης και εκτενούς μεταφραστικής εργασίας: είτε ενός σημαντικού δοκιμίου, είτε μιας ποιητικής ενότητας ή μιας αντιπροσωπευτικής ανθολόγησης από το έργο ενός σημαντικού ξένου ποιητή ή πεζογράφου. Το περιοδικό δεν καταχώρησε διαφημίσεις, επιθυμώντας να ελέγχει πλήρως την εκδοτική του εικόνα.

Όμως για άλλη μια φορά ο λόγος του συγγραφέα – εκδότη είναι ειλικρινής, απροκάλυπτος και γνήσιος. Πόσα έτη φωτός από δεκάδες άλλες ομοειδείς περιπτώσεις! Καμία έπαρση, καμία αίσθηση ιερής αποστολής, καμία βεβαιότητα περί ανεξίτηλου αποτυπώματος στα ένδοξα πεδία των γραμμάτων μας. Η άγρια χαρά της δημιουργίας, της χειροτεχνίας και της κατάρτισης ενός περιοδικού με τεύχη κυριολεκτικά βιβλία ή θησαυρούς κειμένων αρκεί! Τον Πατίλη ποτέ σε ό,τι έκανε, με εξαίρεση φυσικά το επάγγελμά του ως εκπαιδευτικός, δεν τον απασχόλησε η πιθανή ωφέλεια τρίτου. Στην ερώτηση τι θεωρεί ότι συνεισέφερε στα ελληνικά γράμματα μέσα από το «Πλανόδιον» απαντά:

Ως αμετανόητος περιοδικάκιας θεωρούσα πάντα το γνήσιο λογοτεχνικό περιοδικό ως  μορφή προσωπικής καλλιτεχνικής έκφρασης, πράξη δηλαδή ιδιότυπου εκφραστικού εγωισμού, συγγενική προς τον προσωπικό καλλιτεχνικό εγωισμό του δημιουργού, αλλά κάπως «ανώτερη», αφού στο πρόγραμμά της συμπεριλαμβάνει και την εκφραστική συμπαρουσία τρίτων! Έτσι, μια τέτοια «συνεισφορά», και αν συνέβη, δεν περιλαμβανόταν ποτέ στους σκοπούς μου. / Η «προσφορά στα Γράμματα» ως στόχος είναι έργο των θεσμών και, δυστυχώς, της…παραλογοτεχνίας. Η πραγματική λογοτεχνία κάνει απλώς το κέφι της χωρίς να λογοδοτεί πουθενά, γι’ αυτό και δεν πρέπει ποτέ να ζητεί τα εαυτής, βραβεία και τιμητικές θέσεις για την αξία της, όσο σπουδαία κι αν είναι…[σ. 209]

Σε αντίθεση με το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος των συγγραφέων, ποιητών και εκδοτών της γενιάς του που διακατέχονται από μεγάλο φόβο και άγνοια του διαδικτύου, επιμένοντας να αρνούνται την ύπαρξή του (το Πανδοχείο έχει προσωπική πείρα και δεκάδες ιστορίες να θυμάται από την σχετική άρνησή τους ιδίως να δεχτούν την αναγνωσιμότητα και την χρησιμότητα των διαδικτυακών σελίδων, κριτικών και περιοδικών), ο Πατίλης υπήρξε από τους πρώτους που όχι απλώς καλωσόρισε το νέο μέσο και το χρησιμοποίησε πολλαπλώς και επιτυχώς αλλά και που δήλωσε πως το διαδίκτυο αποτελεί την πνευματική ουτοπία της ώριμης ανθρωπότητας.

Πνευματική ουτοπία της ώριμης ανθρωπότητας: ουτοπία, διότι, στην καλύτερη μορφή του, «εκπληρώνει έναν αδιανόητο πόθο της πολιτισμένης ανθρωπότητας: το απόλυτο μουσείο των γραμμάτων και των τεχνών, υφασμένο και προσβάσιμο δωρεάν απ’ όλους και από παντού»· πνευματική επειδή αποτελεί «το πλέον αποϋλοποιημένο μέσο επικοινωνίας και έκφρασης»· και ώριμης ανθρωπότητας επειδή συνδυάζει την μέγιστη ανθρώπινη συνύπαρξη και εκφραστική ελευθερία με την ελάχιστη υλική βία προς τα άλλα όντα και το περιβάλλον. Ενδεικτικός είναι ένας σχετικός παραλληλισμός: στον λόγιο του 5^ου μ.Χ. αιώνα, θα ήταν περισσότερο οικεία ως εικόνα μια σύγχρονη ιστοσελίδα με τα παρασελίδια εικονίδια και τα σχόλια, παρά ένα βιβλίο τσέπης χωρίς εικονογράφηση!

Το χαρτί πεθαίνει, και καλώς. Έκλεισε τον ιστορικό του κύκλο. Είναι μια πολυτέλεια που σύντομα δεν θα την συγχωρεί η φύση. Θα μείνει για τις αναμνηστικές και συλλεκτικές εκδόσεις στις χρονολογικές επετείους δημοφιλών ή  κλασσικών συγγραφέων. Θα δίνει «κύρος» και σοβαροφάνεια στους μέτριους. Θα γίνει η κατάλληλη ύλη για τον λόγο ως «μνημείο» πια (ή μνήμα), όπως ήταν κάποτε η πέτρα και ο μπρούντζος…Από την άλλη δεν χρειάζεται να «φυσικοποιούμε» τις αναγνωστικές μας έξεις. Δεν θα διαβάζαμε πιο εύκολα μια τραγωδία του Ευριπίδη στα ειλητάρια ή τους παπύρους. Όσο για την συγκίνηση, ναι, μπορεί να είναι τέτοια και μεγαλύτερη μέσα από την οποιαδήποτε οθόνη…Εξάλλου, η ηλεκτρονική εξαΰλωση όχι μόνο του γράμματος αλλά και της εικόνας ή του ήχου είναι πιο κοντά στην φασματική / συμβολική φύση του ίδιου πνεύματος… [σ. 194]

Ο Πατίλης δεν σταμάτησε στιγμή να πιστεύει στην δράση των ανεξάρτητων προσώπων και των μικρών ομάδων που αντιστέκονται στον γιγαντισμό των συμφερόντων και της επιζητούμενης ηγεμονίας τους στον πολιτισμό. Η συλλογή του είναι εμπνευστική, ενθαρρυντική, πολύτιμη. Και έχει απόλυτο δίκιο όταν γράφει ότι τέτοιες συναγωγές κειμένων από εκδότες λογοτεχνικών περιοδικών συμβάλλουν στην δημιουργία ενός διαλόγου για τους όρους μιας Νέας Ελεύθερης και Απελευθερωτικής Δημόσιας Εκφραστικής, που θέλει να πραγματώσει τα παλαιά ιδανικά του Μικρού Τύπου σε μια νέα συναρπαστική εποχή της ανθρωπότητας, κατά την οποία χιλιάδες πρόσωπα ή κοινότητες προσώπων σπεύδουν να κοινοποιήσουν τους προβληματισμούς τους, τις καλλιτεχνικές τους αναζητήσεις αλλά και τα μυχιότερα των συναισθημάτων τους.

26 χρόνια, 12 τόμους, 52 τεύχη καὶ 9200 σελίδες άξιζαν τον κόπο. Κι εμείς, διατηρώντας στο μυαλό μας και στα όποια μας κατάστιχα δεκάδες από αυτές, ας είχαμε τον χρόνο να τις διαβάσουμε όλες, μια προς μία.

Εκδ. Ύψιλον, 2013, σελ. 285. Με 11σέλιδο ευρετήριο ονομάτων, προσώπων και πραγμάτων.

Στις φωτογραφίες μαζί με τον Γιάννη Πατίλη: Μαρώ Τριανταφύλλου – Ηρώ Νικοπούλου / Κωστής Παπαγιώργης / Φώτης Τερζάκης – Γιώργος Σαγκριώτης / Λευτέρης Πούλιος – Ζέφη Δαράκη.

Για το Μπονζάι και τα σχετικά τεύχη του Πλανόδιου βλ. αναρτήσεις για τα τεύχη 50 [Αμερικανικό Μπονζάι], 51 και 52 [Ελληνικό Μπονζάι]. Βλ. ακόμα τις παρουσιάσεις των τευχών 47 [Ρικάρντο Πίγλια κ.ά.] και 49 [Αντονέν Αρτώ κ.ά.].