Πανδοχείο

Περί γραφής

Θα μας συνοδεύσετε ως την θύρα του τελευταίου σας βιβλίου;

To Τραγούδι του Λύγκα (εκδόσεις Γρηγόρη, 2011) είναι το έκτο κατά σειρά βιβλίο, που επικυρώνει την εκδοτική μου παρουσία, αλλά το πρώτο αμιγώς λογοτεχνικό. Η συγγραφή του ολοκληρώθηκε το 2004, αλλά η έκδοσή του πραγματοποιήθηκε αρκετά χρόνια αργότερα. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα, που ως κεντρικό του θέμα έχει τη σχέση των δύο φύλων, ή, για να είμαι πιο σαφής, την αποτυχία που παρατηρείται στη σύναψη των σχέσεων, και στο οποίο προσπάθησα να ανιχνεύσω και να σχολιάσω τις αιτίες, φθάνοντας ακόμη και ως τη συμβολική της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, που απεικονίζει πολύ εύστοχα, διά μέσου του μύθου, τις δομές του ασυνειδήτου. Το όλον κινείται γύρω από τη σχέση φαντασίωσης και πραγματικότητας  και, επομένως, η προσέγγιση είναι φιλοσοφική και ψυχαναλυτική. Ο τρόπος γραφής του ποικίλλει, τόσον όσο αφορά το ύφος όσο και τα διαφορετικά κάθε φορά εργαλεία που χρησιμοποίησα για να επιτύχω το στόχο μου, ξεκινώντας από το ρεαλισμό και φθάνοντας έως το γκροτέσκο. Αυτό το παρατηρεί κανείς τόσο στη μορφή όσο και στο περιεχόμενο.

Εδώ σας δίνω έναν σύνδεσμο για αποσπάσματα από το βιβλίο κι εδώ υπάρχει ένα κείμενο που αφορά το ΓΙΑΤΙ της συγγραφής, τι ήθελα να κάνω εγώ και πώς τίθεμαι απέναντι στη λογοτεχνία… τώρα αν το κατάφερα ή όχι είναι διαφορετικό θέμα, αλλά τουλάχιστον εξηγώ στον αναγνώστη τις προθέσεις μου.

Έχετε γράψει σε τόπους εκτός του γραφείου σας/σπιτιού σας;

Ναι, κυρίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Σε παραλίες, δωμάτια, βεράντες με θέα τη θάλασσα, όπου κάνω τις διακοπές μου. Και σε χώρο εργασίας έχω γράψει, όταν υπήρχε χρόνος. Αλλά δεν είμαι από τους συγγραφείς που κρατούν σημειώσεις, στο δρόμο, για παράδειγμα. Ούτε θ’ αφήσω το κρεβάτι μου το βράδυ, για να σηκωθώ να σημειώσω μια ιδέα. Έτσι κι αλλιώς, θα την ξαναβρώ μπροστά μου, με διαφορετικό τρόπο και μετουσιωμένη καλύτερα.

Σας ακολούθησε ποτέ κανένας από τους ήρωες του βιβλίου  σας; Μαθαίνετε τα νέα τους;

Κανείς από τους ήρωές μου δεν είναι πραγματικός, όλοι γεννήθηκαν από μένα. Συνεπώς δεν είναι δυνατόν να τους συναντήσω πουθενά στην πραγματική ζωή. Ωστόσο, μερικές φορές, κλείνω τα μάτια και τους σκέφτομαι. Και με ρωτάω: τι να γίνεται, άραγε, ο τάδε; Τελικά να το έστειλε το φόρεμα στο καθαριστήριο; Αυτός να σοβαρεύτηκε ή όχι; Πολύ γλυκός άνθρωπος ήταν τελικά… Τους νοσταλγώ!

Ποιος είναι ο προσφιλέστερός σας τρόπος συγγραφής; Πώς και πού παγιδεύετε τις ιδέες σας;

Έχω ένα συγκεκριμένο θέμα που με προβληματίζει και για το οποίο θέλω να μιλήσω με λογοτεχνικό τρόπο. Ήδη, θεωρητικά μιλώντας, έχω θέση, έχω αναρωτηθεί, έχω μελετήσει. Ξέρω τι θέλω να πω και προς ποια κατεύθυνση ιδεολογική πρόκειται να κινηθώ. Επομένως, εκείνο που μένει είναι να συλλάβω το όχημα με το οποίο θα κινήσω το κυρίως θέμα μου. Κι αυτό μπορεί να συμβεί οποιαδήποτε στιγμή. Συνήθως, έρχονται εικόνες, είναι σαν να βλέπω μία ταινία μπροστά μου, που καλούμαι να τη βάλω στο χαρτί.

Εργάζεστε με συγκεκριμένο τρόπο; Ακολουθείτε κάποια ειδική διαδικασία ή τελετουργία; Επιλέγετε συγκεκριμένη μουσική κατά την γραφή ή την ανάγνωση; Γενικότερες μουσικές προτιμήσεις;

Ο τρόπος για μένα είναι ένας. Να στρωθώ μπροστά στον υπολογιστή μου και να πω «τώρα γράφεις» κι ας πέφτουν βόμβες έξω. Δεν έχω το άγχος της λευκής κόλλας, όταν γράφω την πρώτη πρόταση, καταφθάνει, εν συνεχεία, ένας ποταμός πραγμάτων. Ασφαλώς, αυτό απαιτεί πολύ μεγάλη συγκέντρωση και κατάλληλη διάθεση.  Επομένως, δεν είναι δυνατόν να λειτουργήσω «επαγγελματικά» όταν γράφω λογοτεχνία, είναι εντελώς διαφορετικό πράγμα από τη συγγραφή ενός άρθρου, μιας λογοτεχνικής παρουσίασης, ενός δοκιμίου, ενός εκπαιδευτικού βιβλίου. Στο τελευταίο στάδιο, των διορθώσεων, μπορώ να μου «επιβάλω» πολύωρη και καθημερινή ενασχόληση.

Δεν μπορώ, συνεπώς, να γράψω ούτε όταν είμαι πολύ καλά ούτε όταν είμαι πολύ άσχημα. Δεν γράφω κοιτάζοντας τον κόσμο από απόσταση, μπαίνω στον κόσμο, προκειμένου να τον μεταφέρω και να διακινήσω τον αναγνώστη. Ο χρόνος και ο χώρος αποκτά διαφορετική διάσταση. Χρειάζομαι, λοιπόν, μια σχεδόν ουδέτερη ή ανεκτή κατάσταση, για να μπορέσω ν’ «αδειάσω» εντελώς και να μπω στη νέα κατάσταση, την οποία και δημιουργώ εξαρχής. Κι αυτό είναι από κουραστικό έως εξαντλητικό. Τώρα, τελευταία, έχω ανακαλύψει και κάποια αιθέρια έλαια, τα οποία βάζω στα χέρια μου και δημιουργούν ευχάριστη διάθεση. Εν κατακλείδι, όταν είμαι πολύ καλά, δεν έχω λόγους να γράψω και, όταν είμαι πολύ άσχημα, ό, τι γράφω είναι για τα σκουπίδια. Επικρατεί το συναίσθημα, και βγαίνουν πράγματα άνοστα και χλιαρά.

 Ο τρόπος με τον οποίο γράφονται τα κεφάλαια είναι ο εξής: κάθε κεφάλαιο πραγματεύεται και  ένα διαφορετικό σημαίνον, που έχω αποφασίσει ότι θέλω να αναπτύξω και ξεκινώ να το «πλάθω» διά μέσου της αφήγησης. Έτσι στήνονται πολλά κεφάλαια, τα οποία τα επεξεργάζομαι συνεχώς, προσθέτοντας ή αφαιρώντας υλικό. Το επόμενο βήμα είναι να βρω τους αρμούς που τα συνδέουν, για να φτιάξω την τελική ιστορία. Ποτέ δεν ξέρω, όταν ξεκινώ να γράφω, με ποιο, κατά σειρά, κεφάλαιο ασχολούμαι. Αυτό το αποφασίζω στη συνέχεια. Η πλοκή είναι δευτερεύουσας σημασίας για μένα, τη βρίσκω αργότερα. Δεν κάνω ρεπορτάζ, για να ξεκινήσω έχοντας ήδη μία προδιαγεγραμμένη ιστορία. Μια κατασκευή είναι η αφήγηση της οποιαδήποτε ιστορίας, για να εξυπηρετήσει το πλέον ουσιαστικό, το μήνυμα που θέλω να περάσω.

Πάντα άκουγα μουσική όταν έκανα πνευματική εργασία, ακόμη και όταν διάβαζα για τις εξετάσεις στο σχολείο ή στο Πανεπιστήμιο. Η μουσική μού είναι απαραίτητη για τη χαλάρωση, γράφω βάζοντας ακουστικά στ’ αυτιά μου. Ακούω συγκεκριμένα κομμάτια, με τα οποία έχω παρατηρήσει ότι μπορώ να συγκεντρωθώ. Μεγάλες αγάπες είναι ο Κιθ Τζάρετ και ο Φίλιπ Γκλας. Μπορεί να γράφω συνεχόμενες ώρες ακούγοντας το ίδιο κομμάτι, δεν θέλω ν’ αλλάζω ατμόσφαιρες. Η μουσική της Ρεμπούτσικα επίσης είναι εκείνη που βρίσκω ότι συντονίζεται πολύ με το δικό μου εσωτερικό ρυθμό γραφής, της Καραΐνδρου και του Λάντσια. Όταν γράφω άρθρα,  δοκίμια ή πράγματα που αφορούν τη διδασκαλία και την εκπαίδευση είμαι πιο ελαστική στις επιλογές μου. Όσον αφορά τις μουσικές μου προτιμήσεις, ακούω ό,τι δεν προσβάλλει τη νοημοσύνη και την αισθητική μου, και αυτά είναι πολλά και διαφορετικά πράγματα, μπορώ ν’ ακούσω το ίδιο άνετα ένα καλό έντεχνο ελληνικό τραγούδι, ένα ρεμπέτικο, ένα μοιρολόι, μια ροκ μπαλάντα, όπερα, μεσαιωνική μουσική,  άμπιεντ… οτιδήποτε. Το όνομα του Μάνου Χατζιδάκι δεν θα το παρέλειπα ποτέ.

Ποιες είναι οι σπουδές σας και πώς βιοπορίζεστε; Διαπιστώνετε κάποια εμφανή απορρόφηση των σπουδών και της εργασίας σας στη γραφή σας (π.χ στην θεματολογία ή τον τρόπο προσέγγισης);

Οι βασικές σπουδές μου είναι αυτές της κλασικής φιλολογίας, οι οποίες και έχουν καλύψει (όσο μπορούν να καλύψουν αυτά τα «άχρηστα» πράγματα) το βιοποριστικό κομμάτι, είτε αυτό αφορά στην εκπαίδευση, στην αρθρογραφία, στην επιμέλεια βιβλίου, στη μετάφραση. Εν συνεχεία, ασχολήθηκα με την υποκριτική, οφείλω πολλά στην Τότα Σακελαρίου (η οποία είναι παιδί του Κάρολου Κουν και έχει δημιουργήσει το Θέατρο Μαύρη Σφαίρα, όπου ήμουν επί πολλά συναπτά έτη) και στον Δημήτρη Καταλειφό. Τα τελευταία χρόνια παρακολούθησα και μαθήματα γραφιστικής. Όσες φορές προσπάθησα να κάνω μεταπτυχιακό, δύο για την ακρίβεια, τα παράτησα στη μέση. Δεν είχα πλέον το κουράγιο να καταπίνω και το χάπι πραγμάτων που δεν με ενδιέφεραν καθόλου ή με των οποίων την οπτική και την προσέγγιση ήμουν αντίθετη, προκειμένου να αποκτήσω ένα «χαρτί με τίτλο». Επομένως,  τομείς, πέραν της φιλολογίας,  που με ενδιέφεραν και είναι πολυποίκιλοι΄, τους έχω καλύψει και συνεχίζω να τους καλύπτω με προσωπική μελέτη και έρευνα.

Ασφαλώς και οι σπουδές μου έχουν τεράστια επίδραση στον τρόπο που τίθεμαι απέναντι στη λογοτεχνία. Το σχήμα, βέβαια, είναι κυκλικό εδώ. Δεν γράφω, επειδή είμαι φιλόλογος. «Έγινα»  φιλόλογος, επειδή με γοήτευε πάντα ο γραπτός λόγος. Το αγαπημένο μου παιδικό παιχνίδι ήταν «το βιβλιοπωλείο», αράδιαζα όλα τα περιοδικά της δεκαετίας του ’70, που είχε η μητέρα μου,  σ’ ένα ντιβάνι και σε σειρά, κάποια στο πάτωμα επίσης, σε καρέκλες, και τα πουλούσα σε φανταστικούς πελάτες, καθότι ήμουν μοναχοπαίδι. Κάθε μέρα έκανα αγόγγυστα την ίδια δουλειά, δεν ήμουν πάνω από τριών, τεσσάρων χρονών. Ήταν λίγο βαριά, βέβαια, να τα κουβαλάς όλα μαζί. Επίσης, «υποκρινόμουν» ότι τα διάβαζα, δεν είχε σημασία ότι τα κρατούσα ανάποδα… έφτιαχνα δικές μου ιστορίες και τις έλεγα δυνατά. Nα σου πω τι λέει εδώ… Στην ουσία «έγραφα» προφορικά κι έπαιζα «θέατρο» ταυτόχρονα.

Ήταν η εποχή που ζήλευα παράφορα (γινόμουν μέχρι και παλιόπαιδο) όσους ήξεραν να γράφουν, ενώ εγώ απλώς έκανα απέλπιδες προσπάθειες να μιμηθώ, έχω μουντζουρώσει άπειρα περιοδικά με πλαγιαστές γραμμές και κύκλους… τάχα ότι είχα πλάγιο και καλλιτεχνικό γραφικό χαρακτήρα. Έβαζα και υπογραφές… Στη συνέχεια, έκανα πιο κουραστικά πράγματα, έπαιρνα σαν μυρμήγκι όλους αυτούς τους όγκους, μαζί και με βιβλία, και έκανα στοίβες, έχοντας φοβερή εμμονή και άγχος κάποτε να είναι αισθητικά ωραίες, δίνοντας έμφαση στο χρώμα της ράχης και στο μέγεθος. Τα μεγάλα κάτω, τα μικρά επάνω, πυραμίδες… Πάντα άκουγα και ραδιόφωνο, υπήρχε μουσική, και τραγουδούσα. (Έχω κάνει και λίγο φωνητική, είμαι σοπράνο κολορατούρα, στο σχολείο ήμουν σε χορωδίες και εν συνεχεία «τραγουδίστρια» της μπάντας. Έχω «αποθεωθεί» στο «Γελαστό παιδί» με εισαγωγή συνοδεία μόνο βιολιού. Έτυχε να κρυώσω και προφανώς γίνονταν συνειρμοί με τη Φαραντούρη στη βραχνάδα…  Έμαθα και ακορντεόν κάποια στιγμή, αργότερα ασχολήθηκα και με το χορό, έκανα φλαμένκο).

Προχώρησα «γράφοντας», στο Δημοτικό, και στα τζάμια. Έκλεβα κιμωλίες από το σχολείο. Είχα ανακαλύψει την τεχνική «χνώτου και κιμωλίας σε γυαλί»! Μερικές φορές προσέθετα και πλαστελίνη. Αυτά για να γελάσουμε λίγο, αλλά και για να σας δείξω πώς η ζωή μου, η «γραφή», οι σπουδές και οι επιλογές μου είναι συγκοινωνούντα δοχεία. Η βαθιά γνώση της ελληνικής, η ενασχόληση στο πρωτότυπο με τα τεράστια σε αξία κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, η θεωρητική γνώση όσον αφορά τη λογοτεχνία, ο τρόπος του να μπαίνεις στα πράγματα και να παίζεις τους ρόλους σου στο θέατρο και η τεχνική γνώση σε ό, τι αφορά το στήσιμο και την αισθητική ενός βιβλίου επηρεάζουν βαθύτατα αυτό που κάνω, και είναι εμφανές ότι στοιχεία τους βρίσκονται και θα βρίσκονται πάντα στα βιβλία μου.

Γράψατε ποτέ ποίηση – κι αν όχι, για ποιο λόγο;

Η ποίηση ήταν το πρώτο πράγμα που έγραψα, όταν ήμουν 11 χρονών και διάβαζα τον Ήλιο τον Πρώτο του Ελύτη, μου το είχε δωρίσει μία φίλη μου, με την οποία την εποχή εκείνη είχαμε εξαντλήσει το Νέο Κύμα.  Είχα μάθει πολλά ποιήματα απέξω και, αντί να διαβάζω, όταν έλειπαν οι γονείς μου, έκανα βόλτες στο δωμάτιο απαγγέλλοντας Ελύτη. Βαριόμουν παράφορα το σχολείο, αν και υπήρξα καλή μαθήτρια, και η μόνη μου παρηγοριά ήταν να σκαρώνω ποιηματάκια σ’ ένα όμορφο γαλάζιο τετράδιο, που είχα αγοράσει ειδικά γι’ αυτόν το λόγο, και είχε απέξω τον Σνούπυ.  Στην εφηβεία, συνδύαζα ζωγραφιές με ποιήματα, συνοδευόμενα πάντα με την ίδια δυσφορία για το σχολείο. Τότε άρχισα να μπλέκω, στις εργασίες του σχολείου, την πεζογραφία επίσης. Απαντούσα γράφοντας, σχεδόν, διηγήματα. Εν συνεχεία, έγραψα και στίχους για τραγούδια, νιώθω όμως ότι περιορίζομαι αρκετά στον ποιητικό λόγο, και γι’ αυτό επιλέγω τον πεζό. Κάποιοι μου λένε, βέβαια, ότι τα πεζά μου είναι εκτενή ποιήματα, αλλά, προσωπικά, δεν το καταλαβαίνω. Τα θεωρώ πεζά. Το ποίημα το θέλω μικρό, ανεξαρτήτως της φόρμας που επιλέγω κάθε φορά, σχεδόν αποφθεγματικό, και βρίσκομαι στην ανάγκη να γράψω ποίηση, μόνον όταν ο στόχος μου είναι ν’ αγκιστρωθώ  σε μία πολύ συγκεκριμένη στιγμή ή να εκφράσω ένα συμπέρασμα. Τα μεγάλα ποιήματα για μένα, με τα οποία έχω καταπιαστεί επίσης, θα είναι κυρίως πεζοποιήματα. Αλλά αυτή είναι μία άλλη συζήτηση.

Αν είχατε σήμερα την πρόταση να γράψετε μια μονογραφία – παρουσίαση κάποιου προσώπου της λογοτεχνίας ή γενικότερα ποιο θα επιλέγατε;  

Θα επέλεγα ένα κάθαρμα, για να κάνω και το ψυχογράφημά του. Έναν Στάλιν ή έναν Χίτλερ. Δεν μπορεί να συλλάβει το μυαλό μου τόση τρέλα!

Τι γράφετε τώρα; 

Βάζω σε σειρά κάποια διηγήματα, στην ουσία τα ξαναδουλεύω. Ασχολούμαι με μία νουβέλα κι ένα μυθιστόρημα επίσης. Εναλλάξ δουλεύω, ανάλογα με τη διάθεση. Αλλά θα δώσω, τελικά, την προτεραιότητα σε κάτι, διότι έχω αυτό το πολύ κακό ελάττωμα, να ανακατεύομαι πάντα με πολλά και να μην τελειώνει τίποτε εγκαίρως.

Εκπαίδευση και συγγραφή: Έχετε ασχοληθεί και με τη συγγραφή εκπαιδευτικών βιβλίων. Έχετε εκδώσει τέσσερα βιβλία για τη λατινική γραμματεία και ένα βιβλίο που αφορά στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Πώς βλέπετε, από τη μεριά της συγγραφέως, τη λογοτεχνία και τη λειτουργία της μέσα στην εκπαίδευση;

Ναι… υπάρχουν 4 βιβλία λατινικών, τα 2 αμιγώς «βοηθήματα», ενώ τα άλλα 2 είναι βιβλία αναφοράς που χρησιμοποιούνται και στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, όντας αναγνωρισμένα και από το Υπουργείο Παιδείας. Το πέμπτο βιβλίο «Μια ματιά στη νεότερη ευρωπαϊκή λογοτεχνία, Τέχνης εκ-παίδευσις» γράφτηκε για να υποστηρίξει  το σχολικό βιβλίο. Πρόκειται για ένα πάρα πολύ καλό σχολικό ανθολόγιο, που εγώ το συνιστώ ανεπιφύλακτα σε φίλους και γνωστούς, διότι λειτουργεί και πέρα από τη σχολική πράξη, προκειμένου να πάρουν μία πρώτη ιδέα για την ευρωπαϊκή λογοτεχνία.

Η δουλειά που έκανα δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τον τρόπο προσέγγισης που παρατηρεί κανείς στα λεγόμενα «λυσάρια», και γι’ αυτό είναι ένα βιβλίο που διαβάζεται άνετα από τον οποιοδήποτε αναγνώστη, είχε πολύ καλή υποδοχή από την κριτική την εποχή που εκδόθηκε, αναγνωρίστηκε επίσης από το Υπουργείο Παιδείας και συνεχίζει ακόμη και σήμερα να θεωρείται από ανθρώπους που ασχολούνται με το χώρο ως μία ιδιαίτερη, μη «κλασική» προσέγγιση.

Η εμπειρία μου στην εκπαίδευση δείχνει ότι το μεγαλύτερο λάθος που γίνεται είναι ότι δεν χρησιμοποιούνται εκείνες οι μέθοδοι που θα αποκαλύψουν στο μαθητή ότι η λογοτεχνία είναι… αυτός, η ζωή του, οι προβληματισμοί του, οι  σκέψεις και τα συναισθήματά του. Ότι  η λογοτεχνία είναι αυτό που όχι μόνον τον αφορά περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, αλλά και αυτό που θα του επιτρέψει να ανακαλύψει και να αποκαλύψει τον εαυτό του. H έτοιμη απάντηση (σε τι άλλωστε;) είναι το χειρότερο που μπορούμε να προσφέρουμε. Συνεπώς, και στο βιβλίο αυτό, προσπάθησα να ενεργοποιήσω τις μεθόδους που εφάρμοσα και στην αίθουσα διδασκαλίας, και απέφεραν πολύτιμους και συγκινητικούς καρπούς: άφησα στην άκρη τα πολλά θεωρητικά, που αφορούν κυρίως τους κριτικούς, εκνευρίζουν τους συγγραφείς και δεν ενδιαφέρουν τους μαθητές, τις γενικόλογες ερμηνείες, οι οποίες δεν στηρίζονται πουθενά, και εστίασα στο κείμενο, ακολουθώντας αφενός την οδό του συγγραφέα, με αυστηρή μαθηματική λογική, και αφετέρου συνδέοντας το υλικό, που υπήρξε και διακειμενικό, με τη θεματική της καθημερινότητας.

Αυτοί οι δύο άξονες, εάν δουλευτούν σωστά στο σχολείο, μπορούν να δώσουν στη λογοτεχνία ίσως και την πρώτη θέση στις προτιμήσεις των μαθητών. Τουλάχιστον, προσωπικά, το κέρδισα το στοίχημα με τους δικούς μου μαθητές. Έχω βρεθεί σε τάξεις, όπου έφηβοι δακρύζουν μπρος σ’ ένα λογοτεχνικό κείμενο, δίνουν πρωτότυπες εργασίες, εκφράζονται ελεύθερα, διατυπώνουν ερωτήματα και αποβάλλουν  από την τάξη μόνοι τους «τους φασαριόζους», οι οποίοι, εν τέλει, είναι  κάνα δύο. Δεν έκανα ποτέ τον «αστυνόμο» στα σχολεία, εκείνοι που είχαν δικαίωμα στη μάθηση, είχαν και την υποχρέωση να την απαιτήσουν… αν και (κι αυτό το λέω με πικρία),  για πολλούς συναδέλφους φιλολόγους, υπήρξα το «μαύρο πρόβατο», χωρίς  ποτέ να επικρίνω, από τη δική μου πλευρά, τη μεθοδολογία κανενός.  Κι αυτό το επισημαίνω, για να δείξω τι δυνατό όπλο είναι η λογοτεχνία, όταν κανείς την αγαπάει πραγματικά και όταν γνωρίζει ότι οι μαθητές είναι όχι μόνον σφουγγάρια αλλά και ένα απέραντο χρυσορυχείο. Η  εικόνα, ωστόσο, για το τι συμβαίνει, κατά κόρον, στην εκπαίδευση σε σχέση με τη λογοτεχνία είναι απογοητευτική.

Περί ανάγνωσης

Αγαπημένοι σας παλαιότεροι και σύγχρονοι συγγραφείς.

Πολλοί, πάρα πολλοί, δεν είναι δυνατόν να σας κάνω λίστα.  Θα σας δώσω, απλώς, ενδεικτικά κάποια ονόματα, πέρα από τους δικούς μας τραγικούς, Ντοστογιέφσκι, Τζόυς, Κάφκα, Προυστ, Φώκνερ, Μαν, Φλωμπέρ, Στρίντμπεργκ, Μπέκετ, Ίψεν, Δάντης, Σαίξπηρ, Ιονέσκο, τους οποίους θεωρώ μεγάλους δασκάλους. Μιλώντας, γενικά, δώστε έμφαση στη σχολή του παραλόγου, τους συμβολιστές, τους σουρεαλιστές και τους εκπροσώπους του μαγικού ρεαλισμού, και θα αντιληφθείτε τις κύριες προτιμήσεις μου. Όσον αφορά την ελληνική γραμματεία, ιδιαίτερους θεωρούσα πάντα τον Εμπειρίκο, τον Σκαρίμπα, τον Μάτεσι, τον Γ. Χειμωνά, τον Καχτίτση και τον Γονατά. Μεγάλη θεωρώ την πένα του Καραγάτση επίσης. Ιδιαίτερα με συγκινούν οι περιπτώσεις του Βιζυηνού και του Μητσάκη. Επίσης, οι Τσέλαν, Έλιοτ, Λόρκα, Χέντερλιν, Χέρμπερτ, Μπωντλέρ, Αχμάτοβα, Ραμπώ, Σεφέρης, Ελύτης, Ρίτσος, Καββαδίας, Λειβαδίτης…

Αγαπημένα σας παλαιότερα και σύγχρονα βιβλία.

Τι να πρωτοδιαλέξω… Ενδεικτικά: Οι αδελφοί Καραμαζόφ του Ντοστογιέφσκι με έχουν στιγματίσει, Ο μαύρος πρίγκιπας της Μέρντοχ μ’ έκανε να μην κλείσω μάτι, Η Λαγνεία της Γέλινεκ μου δημιούργησε την ίδια οργασμική απόλαυση που μου δημιουργούν τα γραπτά του Εμπειρίκου. Ο Οδυσσέας του Τζόυς είναι η παρηγοριά μου κάθε φορά που θέλω να θυμηθώ τι εστί λογοτεχνία, έστω διαβάζοντας και μία παράγραφο, και το Φως τον Αύγουστο του Φώκνερ με έχει κάνει να καταγράψω όλη την ατμόσφαιρα του βιβλίου σε τοπία μέσα μου. Θυμάμαι ακόμη και τις μυρωδιές του. Θα μπορούσα να γράφω σελίδες και για τα υπόλοιπα…

Αγαπημένα σας διηγήματα.

Ο Τσέχωφ, ο Τζόυς και ο Γκυ ντε Μοπασάν έχουν δώσει διαμάντια.

Σας έχει γοητεύσει κάποιος σύγχρονος νέος έλληνας λογοτέχνης;

Θεωρώ μεγάλη κουβέντα τη λέξη γοητεία, και πόσο μάλλον όταν αναφερόμαστε σε σύγχρονους συγγραφείς, που ακόμη γράφουν και εξελίσσονται, ο χρόνος θ’ αναδείξει τη γοητεία τους… γοητευτικοί, για μένα, είναι, κυρίως, οι απόντες που συνεχίζουν να ελκύουν το αναγνωστικό κοινό. Υπόνοιες, όσον αφορά τους εν ζωή που θα συνεχίζουν να διαβάζονται και μετά θάνατον, μπορούμε να έχουμε… Αυτοί, όμως, που κάνουν τομές και έχουν προσωπικό στυλ είναι ελάχιστοι, κάποτε δυσεύρετοι, όχι ιδιαίτερα προβαλλόμενοι και, στο πλείστο των περιπτώσεων, όχι παιδιά των μίντια, είναι βραδύκαυστοι και συνήθως δεν γίνονται άμεσα αντιληπτοί… θα δούμε πώς θα συνεχίσουν.  Ασφαλώς, υπάρχουν και οι αξιοπρεπείς συγγραφείς, που δε δίνουν κακά βιβλία, διαβάζονται ευχάριστα, δεν πρόκειται, όμως, για μεγάλα ταλέντα. Μια, απλώς, σωστή τεχνικά και μη βαρετή αφηγηματική προσέγγιση, ανεξαρτήτως θεματολογίας, δεν κάνει έναν συγγραφέα μεγάλο.

Και δεν μπορώ να σας απαντήσω, διότι θέλω κι εγώ χρόνο, για να διαπιστώσω, εάν κάτι που μου δημιουργεί εντύπωση σήμερα, θα μου δημιουργεί την ίδια εντύπωση ύστερα και από είκοσι χρόνια, για παράδειγμα. Αυτό είναι ένα ασφαλές κριτήριο. Έλληνες συγγραφείς που με είχαν γοητεύσει στα είκοσί μου χρόνια, σήμερα μού είναι αδιάφοροι… δεν θ’ ανοίξω πάλι, έστω και για να διαβάσω μία παράγραφο, τα βιβλία τους. Προς το παρόν, μπορώ να εκτιμήσω, να αναγνωρίσω τη δουλειά και την πένα κάποιων συγγραφέων είτε σε συγκεκριμένα βιβλία είτε σε κάποιο διήγημα,  σε ένα ποίημα… Στο ιστολόγιό μου, για παράδειγμα, το οποίο ενημερώνω διαρκώς, φιλοξενώ κείμενα ομοτέχνων που, για διαφορετικούς κάθε φορά λόγους, ικανοποιούν τα αισθητικά μου κριτήρια σήμερα και τουλάχιστον σε ό, τι επιλέγω να δημοσιεύσω.

Αγαπημένος ή/και ζηλευτός λογοτεχνικός χαρακτήρας.

Δεν έχω αγαπημένο ήρωα. Ακόμη και όταν διαβάζω και παρακολουθώ τον ήρωα, στην ουσία παρακολουθώ και θαυμάζω, όταν πρόκειται για κάτι εξαιρετικό, το συγγραφέα, σκεπτόμενη… κοίτα πώς το κάνει! κοίτα τι ιδιοφυής που είναι, τι λεπτές ανθρώπινες χορδές αγγίζει! Ο ήρωας, έτσι κι αλλιώς, στη μεγάλη λογοτεχνία, είναι απλώς το πρόσχημα. Ο συγγραφέας είναι το άλφα και το ωμέγα, οι επιλογές του και ο τρόπος χειρισμού της ανθρώπινης πραγματικότητας.

Αγαπημένο σας ελληνικό λογοτεχνικό περιοδικό, «ενεργό» ή μη; Κάποιες λέξεις για τον λόγο της προτίμησης;

Όταν ξεκίνησα να προσεγγίζω το χώρο της λογοτεχνίας, ήμουν σταθερή αναγνώστρια του Διαβάζω. Κυρίως για να ενημερώνομαι για τα βιβλία που κυκλοφορούσαν. Τα αφιερώματα επίσης ήταν ένα κριτήριο προτίμησης. Η οδός Πανός είχε μία ιδιαίτερη, για μένα, οπτική όπως και το Αουτονταφέ. Σήμερα αγοράζω εναλλάξ διάφορα περιοδικά, εξαρτάται από το τι παρουσιάζουν κάθε φορά. Το Εντευκτήριο και ο Πόρφυρας είναι κάποια από αυτά. Σημαντική ήταν, επίσης, η δουλειά του Γιώργου Ρωμανού στο περιοδικό Πανδώρα, στο οποίο υπήρξα τακτική συνεργάτις.

Τι διαβάζετε αυτό τον καιρό;

Τα  χαϊμαλιά του έρωτα και των αρμάτων του Ανδρέα Εμπερίκου και το La vie dans les plis του Henri Michaux.

Διαβάζετε λογοτεχνικές παρουσιάσεις και κριτικές; Έντυπες ή ηλεκτρονικές; Κάποια ιδιαίτερη προτίμηση στις μεν ή (και) στις δε;

Για να τις παρακολουθήσω, έχω ανάγκη από ένα ικανό δείγμα γραφής και παραδείγματα που να αιτιολογούν την άποψη του γράφοντος. Εκτός, βεβαίως, εάν συζητούμε για το έργο κάποιου γνωστού συγγραφέα, για τον οποίο ήδη έχουμε σχηματίσει εικόνα. Στην περίπτωση αυτή, μία παρουσίαση λειτουργεί συμπληρωματικά. Με τις κριτικές, γενικώς, είμαι επιφυλακτική, διότι, στο μεγαλύτερο ποσοστό των περιπτώσεων, με έχουν απογοητεύσει. Τις χρησιμοποιώ περισσότερο ενημερωτικά για την παρουσία ενός νέου βιβλίου στα βιβλιοπωλεία.  Δεν με ενοχλεί να διαβάζω στην οθόνη του υπολογιστή μου, αρκεί να τηρούνται οι κανόνες της αισθητικής παρουσίασης και να μεσολαβεί εικόνα και ήχος όταν τα κείμενα είναι εκτενή. Διαφορετικά, τα κείμενα με κουράζουν και δεν μπορώ να διαβάσω τίποτε, όσο ενδιαφέροντα και αν είναι.

Θα μας γράψετε κάποια ανάγνωση σε αστικό ή υπεραστικό μεταφορικό μέσο που θυμάστε ιδιαίτερα;  [μέσο – διαδρομή – βιβλίο – λόγος μνήμης]

Στα φοιτητικά μου χρόνια, σε υπεραστικό λεωφορείο, γραμμή Αθήνα-Πάτρα, για να συναντήσω το αμόρε της εποχής εκείνης. Κούντερα, Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι. Δεν θα ξεχάσω ποτέ το ταρακούνημα από τις λακκούβες στην εθνική οδό! Ήθελε να μου εκμυστηρευτεί μήπως κάτι ο δρόμος;

Περί αδιακρισίας

Παρακολουθείτε σύγχρονο κινηματογράφο ή θέατρο; Σας γοήτευσε ή σας ενέπνευσε κάποιος σκηνοθέτης, ταινία, θεατρική σκηνή;

Επειδή τα τελευταία χρόνια ζω στο εξωτερικό,  έχω χάσει την επαφή με τις θεατρικές σκηνές της Αθήνας. Στο παρελθόν όμως έβλεπα αρκετά θέατρο. Νομίζω ότι χάσαμε μια πολύ μεγάλη μορφή στο ελληνικό θέατρο, και το λέω και συγκινούμαι, τον Λευτέρη Βογιατζή.  Στον κινηματογράφο έχω μία μικρή αδυναμία: Nτέιβιντ Λιντς. Είναι τα πρόσωπα που μου ήρθαν πρώτα στο μυαλό. Είναι σκληροί και οι δύο, δεν χαρίζονται στους θεατές, χρησιμοποιούν πολύ το σύμβολο και καλείσαι να τους αποκρυπτογραφήσεις. Είναι προκλητικοί και ακραίοι, και αυτό με γοητεύει αφάνταστα. Η αίσθηση που μου έχει αφήσει η δουλειά τους είναι συνεχής και ανυπέρβλητη.

Οι εμπειρίες σας από το διαδικτυώνεσθαι;

Πολύ θετικές και πολύ αρνητικές την ίδια στιγμή. Για το κοινωνικό δίκτυο του facebook θα έλεγα αποκλειστικά και μόνον τα χείριστα, εάν δεν τύχαινε να γνωρίσω και πέντε, που λέει ο λόγος, αξιοπρεπείς ανθρώπους, με τους οποίους διατηρώ στην πραγματική ζωή πολύ καλές φιλικές σχέσεις και τους εκτιμώ. Το υπόλοιπο κομμάτι αφορά μία κατάπτυστη και χυδαία προσωπική εμπειρία, διότι, ως φαίνεται, έκανα το λάθος να κρίνω εξ ιδίων τα αλλότρια και να «εμπιστευτώ» ανθρώπους που δεν γνώριζα καθόλου ή γνώριζα ελάχιστα. Αυτό και μόνον ήταν αρκετό, λόγω της ισχυρής ψυχοπαθολογίας των εμπλεκομένων, να οδηγήσει σε συμπεριφορές που η νομική επιστήμη ονοματίζει πλημμελήματα. Το ήθος, η ευγένεια, η συνέπεια, η ειλικρίνεια, η εντιμότητα και οι προθέσεις, καλώς ή κακώς, δεν εκδικάζονται, για να μπορέσω να τις κρίνω νομικά.

Από την άλλη πλευρά, νιώθω πάρα πολύ καλά, με το δικό μου ιστολόγιο, όπου υπάρχουν δείγματα δικής μου και διαφορετικής, συνάμα, δουλειάς (σε καμία περίπτωση δεν κυριαρχεί η λογική της αυτοέκδοσης), επιλογές από το χώρο της λογοτεχνίας, δοκίμια, μουσική, φωτογραφία, ζωγραφική και, στην ουσία, αποτελεί το επίσημο προφίλ μου. Μπορεί, δηλαδή, να σχηματίσει κανείς άποψη για τη σελίδα και τον κάτοχό της. Αυτός είναι ο στόχος μου. Έχω επίσης ανακαλύψει και κάποιες αξιόλογες διαδικτυακές σελίδες. Το υπόλοιπο διαδικτυακό σκηνικό δεν είναι, στο μεγαλύτερο ποσοστό του, παρά αντανάκλαση της επαίσχυντης κοινωνικής πραγματικότητας, που πλέει ελεύθερη, ανεύθυνη και άκρως επικίνδυνη πλέον στις διαδικτυακές αβύσσους.

Αν κάποιος σας χάριζε την αιώνια νιότη με αντίτιμο την απώλεια της συγγραφικής ή αναγνωστικής σας ιδιότητας, θα δεχόσασταν τη συναλλαγή;

Σκέφτομαι, όταν έρθει η ώρα, να κληροδοτήσω την αιώνια νιότη που προσφέρει η γραφή και να το σκάσω με το θάνατο.

Κάποια ερώτηση που θα θέλατε να σας κάνουμε, μα σας απογοητεύσαμε; Απαντήστε την!

– Έχοντας ζήσει στο εξωτερικό, ποια  είναι η άποψη των ξένων αναγνωστών για βιβλία ελλήνων πεζογράφων εν ζωή, που έχουν μεταφραστεί;  

Όλοι ανεξαιρέτως γνωρίζουν τον… Όμηρο! Το ευρύ κοινό, όμως, είτε δεν γνωρίζει σχεδόν τίποτε από σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία είτε του είναι, μάλλον, αδιάφορη. Δεν ξέρω εάν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι… αδιάφορα του είναι τα «γκραν σουξέ» της εγχώριας παραγωγής. Προσωπικά, θλίβομαι για κάποιους πολύ καλούς έλληνες συγγραφείς μεταφρασμένους, που έχουν ιδιαίτερη θεματική, προσέγγιση και ύφος, έχουν ένα απαιτητικό κοινό στην Ελλάδα,  και δεν είναι γνωστοί στο εξωτερικό. Μπορούν επάξια να σταθούν δίπλα στους πολύ  καλούς σύγχρονους ομότεχνούς τους.

Με σειρά εμφάνισης: Gustav Flaubert, Frantz Kafka, Keith Jarett, Μαύρη Σφαίρα, Ευγένιος Ιονέσκο, Το εργαστήριο του Guy de Mauppasant, η Μικρή Συγγραφέας, Anna Akhmatova, Samuel Beckett, Paul Celan, William Faukner, James Joyce, Iris Murdoch, Elfriede Jelinek, T.S. Eliot, Henrik Ibsen, Auguste Strindberg, David Lynch Σκηνικό, Frederico Garcia Lorca. Φωτ. συγγραφέως: Κώστας Δεληγιαννίδης.